สุนัขและแมวทุกตัวจะมี ” ต่อมเหม็น ” หรือ ” ต่อมข้างก้น ” (anal gland) อยู่ภายในก้น ในตำแหน่ง 9 นาฬิกาและ 3 นาฬิกา ต่อมเหม็นนี้อยู่ข้างรูทวารหนักของสุนัขในแนวเดียวกันมี 2 ข้าง ซ้ายขวา มีหน้าที่สร้างสารคัดหลั่ง เป็นสารที่มีกลิ่นเฉพาะตัวของสุนัขตัวนั้นๆ โดยแต่ละตัวจะมีกลิ่นไม่ซ้ำกัน เป็นกลิ่นเอกลักษณ์เฉพาะตัว เราจะเห็นได้ว่า เมื่อเวลาสุนัขแปลกหน้าเจอกันนั้นจะดมก้นกัน หลายคนจะดุสุนัขตัวเองเมื่อไปดมก้นสุนัขตัวอื่นว่าเป็น “หมาทะลึ่ง” แต่ในความเป็นจริงแล้ว นั่นคือการที่เค้าตรวจสอบเอกลักษณ์ของกันและกัน
ปกติภายในต่อมเหม็นจะว่างเปล่า เมื่อสุนัขหงุดหงิด ตกใจ หรืออยู่ภายใต้ภาวะกดดัน หรือออกนอกอาณาเขตของตนเอง ต่อมเหม็นจะขับสารคัดหลั่งส่งกลิ่นแพร่กระจายเพื่อแสดงอาณาเขตของตน สารคัดหลั่งจะถูกแรงดันในการขับถ่ายกำจัดออกมา เป็นของเหลวสีน้ำตาลอ่อน บางครั้งแข็งเป็นขี้ผึ้งสีเหลืองๆ ต่อมนี้จะมีช่องทางเล็กๆที่เชื่อมต่อกับทวารหนักซึ่ง ต่อมนี้ก็จะมีรูที่ปิดเอาไว้เพื่อเก็บกักของเหลว อวัยวะนี้จะคล้ายๆ กับต่อมเหม็นที่ตัวสกั๊งค์ผลิตกลิ่นเฉพาะขึ้นมาเพื่อใช้ในการต่อสู้กับศัตรู ต่อมเหม็นอาจเกิดสภาวะอุดตันและอักเสบได้โดยมีสาเหตุจาก สุนัขท้องผูก อุจจาระแข็ง ปากท่อต่อมเหม็นเล็ก ต่อมเหม็นทำงานเกินขนาด (คือ ภาวะตื่นเต้นตกใจทั้งวัน) หรือสารคัดหลั่งแข็งเหมือนแป้ง

โดยมีระดับความรุนแรงของการอักเสบ 3 ระดับคือ
ระดับ1 Impaction เมื่อของเหลวในต่อมนั้นเริ่มเปลี่ยนจากของเหลว ๆ มาเป็นของเหลวที่ข้นขึ้นหรือบางทีก็แข็งตัว
ระดับ 2 Infection ขั้นนี้จะรุนแรงขึ้นเกิดการติดเชื้อแบคทีเรียที่อยู่ในต่อมข้างทวารหนักทำให้เกิดน้ำหนอง
ระดับ 3 Abscess เกิดการติดเชื้อที่รุนแรงขึ้น เป็นฝี บวมและปริแตก

การรักษาจะรักษาตามระดับของอาการถ้าเป็นแค่ระดับ Impaction ก็ บีบต่อมข้างทวารหนัก เพื่อให้ของเหลวที่อุดตันไหลออกมา ถ้าเป็น Infection ต้องไปหา สัตวแพทย์ทานยาลดการอักเสบ ถ้าเป็นฝีหรือ Abscess ก็ต้องมีการผ่าฝีออก เมื่อมีภาวะอุดตันจนต่อมเหม็นอักเสบ วิธีการดูแล สุนัขที่ถูกต้องคือ พาหาหมอ เมื่ออยู่บ้านให้ทำความสะอาดกำจัดสิ่งอุดตันออกให้หมดต่อมเหม็น แล้วเอายาครีมปฎิชีวนะบีบใส่เข้าไปในต่อมเหม็น เช่น ยา Panalog โดยยานี้จะมีหัวบีบแบบกาวตราช้าง ให้บีบยาใส่ให้เต็มต่อมเหม็น ทำแบบนี้ทุก 2 วันจนกว่าจะไม่มีเลือดหรือหนอง และควรให้ยาปฏิชีวนะพวกคลอแรม (chloromycetin) หรือเตตร้าไซคลิน (tetracycline) ด้วย สุนัขสายพันธุ์ มีปัญหาเรื่องต่อมเหม็นอุดตันได้ แต่ส่วนใหญ่ที่มารักษาจะเป็นสุนัขพันธุ์เล็ก เช่น ชิวาวา มิเนียเจอร์พินเชอร์ และอิงลิชค็อกเกอร์ สแปเนียล

เจ้าของสุนัขสามารถสังเกต อาการเบื้องต้นที่ส่อให้เห็นว่าต่อมเหม็นอุดตัน คือ น้องหมานั่งเอาก้นไถพื้นอยู่ตลอดเวลา น้องหมาพยายามเลียทวารหนัก ต่อมข้างก้นของน้องหมามีอาการบวม และอาจมีเลือดไหล การรักษาต่อมเหม็นอุดตันหรืออักเสบของสุนัขและแมว สามารถรักษาให้หายได้ ซึ่งทางที่ปลอดภัยที่สุดคือ พามาหาสัตวแพทย์ เมื่อมีอาการผิดปกติเหล่านี้

โรงพยาบาลสัตว์ตลิ่งชัน
สพ.ญ.อรญา ประพันธ์พจน์
คลินิคเฉพาะทางโรคหัวใจ